A. OSMANLILARDA DEVLET ANLAYIŞI
Osmanlı devlet yönetiminde, Orta Asya Türk geleneğinin ve sonraki Türk - islâm devletlerinin etkileri olmuştur. Osmanlı Devleti, Türk gelenekleri ve islâm dininin kurallarına göre yönetilmiştir.
Padişahlık Kurumu
Osmanlı
Devleti'nin başında "padişah" bulunuyordu. Padişahlar yönetim, ordu,
maliye ve hukuk konularında geniş yetkilere sahiplerdi. Devletin mutlak
hakimi durumundaydılar. Padişah Osmanlı hanedanına mensuptu. Osman
Gazi'nin soyundan gelen ailenin erkek bireyleri, saltanat makamına
geçiyorlardı. Saltanatın Osmanlı ailesine ait olduğu anlayışı, devletin
yıkılışına kadar devam etmiştir.
XVII. yüzyıla kadar, devletin başına kimin geçeceği konusunda
bir düzenleme yoktu. Eski Türk geleneklerinden kaynaklanan"Ailenin bütün erkek bireyleri, taht üzerinde hak sahibidir."anlayışı geçerliydi.___ ____ ___
bir düzenleme yoktu. Eski Türk geleneklerinden kaynaklanan"Ailenin bütün erkek bireyleri, taht üzerinde hak sahibidir."anlayışı geçerliydi.___ ____ ___
Osmanlı egemenlik anlayışında başlangıçta "Ülke, hanedan üyelerinin ortak malıdır." anlayışı geçerliydi, l. Murattan itibaren "Ülke, hükümdar ve oğullarının malıdır." anlayışı geçerlilik kazandı. Osmanlılar birçok Türk devletinden ayrı ola-j rak "ülkenin ve hakimiyetin bölünmezliği ilkesi"ni bastan itibaren benimsediler.
XVII. yüzyıl başlarında I. Ahmet yaptığı düzenlemeyle, tahta Osmanlı ailesinin en yaşlı ve olgun olanının geçmesi yöntemini getirdi (Ekber ve Erşed sistemi).
Osmanlı
Devleti kurulduğunda küçük bir beylik olduğundan devletin başında
"bey" ya da "gazi" denilen bir hükümdar vardı. "Sultan" unvanı ilk defa
l. Murat tarafından kullanıldı. Bundan başka "han", "hakan", "hünkâr" gibi unvanlar da kullanılıyordu. 1774 Küçük Kaynarca Antlaşması'nda da ilk defa "halife" unvanı kullanıldı. II. Murat'tan itibaren hükümdarlara "padişah" denildi.
Devlet
yönetiminde padişahların çok geniş yetkileri vardı. Devlet adamlarının
görüşlerine başvurulsa bile, son karar padişaha aitti. Padişahın
emirleri kanun sayılırdı. Ordulara komuta etmek, büyük devlet adamlarını tayin etmek ve gerekli durumlarda divana başkanlık yapmak padişahın görevleri arasında yer alıyordu.
Padişah islâm dininin koyduğu hukuk kurallarıyla çelişmeyecek şekilde, kural koyma yetkisine sahipti. Padişahın bu yetkisi ve koyduğu kurallar örfe dayanmaktaydı. Padişahın koyduğu kurallar, "ferman" denilen belgelerle ilgililere gönderilirdi. Örf kavra-mı, yasama ve yürütmeyi içine alıyordu.__________
XIX. yüzyılda Tanzimat Fermanı ve Meşrutiyetle padişahların yetkileri yeniden düzenlendi. Fakat padişahlar, mutlak egemenlik hakkını kullanmayı sürdürdüler
Şehzadeler
Padişahların
erkek çocuklarına "şehzade" deniliyordu. Şehzadeler küçük yaşlarda
sancaklara gönderilir, askerlik ve yönetim alanlarında
yetiştirilirlerdi. Şehzadelerin yanında "Lala" adı verilen tecrübeli bir devlet adamı görev yapardı. XVI. yüzyılın sonlarında
şehzadelerin sancaklara gönderilmesi uygulamasına son verildi.
Şehzadeler sarayda yetiştirilmeye çalışıldı. Bu yeni uygulama,
şehzadelerin devlet yönetimiyle bağlantılarının kesilmesine ve
tecrübesiz bir şekilde tahta çıkmalarına yol açtı.
B. MERKEZ TEŞKiLATI
Osmanlı merkez teşkilatı, padişahın mutlak egemenliğini gerçekleştirmeye yönelik olarak kuruldu. Hükümet, eyaletlerin yönetimi ve ordu doğrudan padişahın şahsına bağlı olarak teşkilatlandırılmıştı. Osmanlı yönetim teşkilatının merkezinde padişah ve saray teşkilatı vardı.
1. istanbul'un Yönetimi
Başkent olmasından dolayı istanbul'un yönetimi ayrıca düzenlenmişti. Şehrin genel düzen ve güvenliği doğrudan sadrazamın sorumluluğundaydı. Sadrazam, sefere çıktığında istanbul'la ilgilenmek üzere bir Sadaret Kaymakamı bırakırdı. Şehrin güvenliği, yeniçeri ağası, subaşı ve asesbaşı tarafından sağlanırdı. Belediye
hizmetlerinden şehremini, adalet işlerinden taht kadısı sorumluydu.
Sivil kuralları çiğneyen yeniçeriler ve diğer askerler arasında düzeni
Muhzır Ağa sağlardı, istanbul'daki her türlü ticaret faaliyetlerinin
denetlenmesi "muhtesib" in göreviydi.
2. Divan-ı Hümayun
Merkez teşkilatının temeli Divan-ı Hümayun'du. Osmanlılarda ilk Divan, Türkiye Selçukluları örnek alınarak Orhan Bey zamanında oluşturuldu. O dönemde hükümdar, vezir ve Bursa kadısı Divan
toplantılarına katılıyordu. Fatih'e kadar, Divan toplantılarına padişah
başkanlık etti. Fatih'ten itibaren Vezir-/ azamlar bu görevi üstlendiler. Padişahlar, Divan toplantılarını "kasr-ı adi" denilen pencereden izlediler.
Divan'da siyasi, idari, askeri, örfi, şer'i, adli ve mali konular ile şikayet ve davalar görüşülerek karara varılırdı. Alınan kararlar sadrazam tarafından padişahın onayına sunulurdu. Divan'da, padişahın yetkilerini kullanmak üzere görevlendirilmiş olan üç kolun temsilcileri yer alıyordu. Bunlar; seytiye, ilmiye ve ka-lemiyedir.
Divan Üyeleri ve Görevleri Vezir-i Azam (Sadrazam):
Padişahtan
sonra en yetkili kişidir. Padişahın mutlak vekili sayılır ve padişahın
mührünü taşırdı. Orhan Bey zamanında ilk defa vezir tayin edildi.
Zamanla sayıları artınca, birinci vezire "Vezir-i azam" adı verildi.
Vezir-i azam, büyük devlet memurlarının tayini ve görevden azlinden
sorumluydu. Padişah sefere çıkmazsa "Serdar-ı ekrem" unvanıyla ordunun
başında bulunurdu. Vezir-i azamlar önce Paşakapısı, daha sonra Babıali'de oturdular.
Vezirler:
Çeşitli devlet işlerinde yetişmiş kişilerdi. Devlet işlerinde görüşlerine başvurulur ve vezir-i azamın verdiği işleri
yaparlardı. XVI. yüzyıl sonlarında sayıları yediye çıkmıştı.
Kazaskerler:
1362'de /. Murat, ilk defa kazasker tayin etti. Sayıları Fatih zamanında
ikiye çıktı. Divan'da büyük davalara bakmak, kadı ve müderrislerin
tayinlerini yapmak ve görevden almak kazaskerlerin göreviydi.
Defterdarlar:
Osmanlı
Devleti'nde maliyenin başında bulunan, gider ve gelirlere bakan
görevlidir. Başlangıçta bir tane iken, sınırların genişlemesiyle
sayıları üçe çıktı. Bunlar başdefterdar, Anadolu defterdarı ve şıkk-ı
sanidir.
Nişancı:
Padişah fermanlarına tuğra çekmekle ve devletin arazi kayıtlarını tutmakla görevliydi.
Reisülküttap:
Nişancıya bağlı olarak bürokrasiyi düzenlerdi. Divan üyesi olma-
masına
rağmen, tecrübesinden dolayı önemi büyüktü. Divanda verilen kararları
tamamlamak, fermana uygun emirleri yazmak, padişah ve vezir-i azama
gelen mektupları tercüme ettirerek cevaplar hazırlamak görevleri
arasındaydı. Bütün bu işleri, kendisine bağlı kalemlerle yapardı. Bu
kalemler beylikçi kalemi, tahvil kalemi, ruus kalemi ve amedi kalemiydi.
XVIII. Reisülküttap yüzyıldan itibaren dışişlerinin sorumlusuydu.
Yeniçeri Ağası:
Yeniçeri Ocağı'nın en büyük komutanıydı. Vezir rütbesinde ise Divan'daki görüşmelere katılırdı.
Kaptan-ı Derya:
Donanma ve denizcilikten sorumluydu. XVI. yüzyılda divan üyesi durumuna gelmiştir.
Müftü (Şeyhülislam):
Divan'da
alınan kararların islâmiyet'e uygunluğuyla ilgili "fetva" verirdi.
Müftü, XVIII. yüzyıldan itibaren Şeyhülislam adını almıştır.
Divan-* Hümayun'da alınan kararların yürürlüğe girmesi, padişahın onayına bağlıydı.
Merkez Teşkilatında Değişiklikler
XVI.
yüzyılın sonlarına doğru Divan-ı Hümayun'un önemi azalmaya başladı.
XVIII. yüzyılda devlet işleri tamamen sadrazama bırakıldı. Sadrazamların
güçlenmesiyle Divan-ı Hümayun, Babıali'de toplanmaya başladı. Babıali
artık Osmanlı Hükümeti anlamına kullanılmaya başladı.
Devletlerarası ilişkilerin artmasıyla reisülküttablık, dış ilişkileri yürüten bir makam durumuna geldi.
XIX.
yüzyılda merkez teşkilatında önemli gelişmeler oldu. II. Mahmut,
Divan-ı Hümayun'u kaldırarak yerine Heyet-i Vüke-lâ'yı oluşturdu.
Bugünkü anlamda bakanlıklar oluşturuldu. Yeni meclisler ve komisyonlar
kuruldu.
Tanzimat Dönemi'nde düzenlemeler devam etti. Meclis-i Vâlâ-i Ahkâm-ı Adliye yeniden düzenlendi. Yenilikler bu mecliste planlandı. 1854'te Meclis-i Âli-i Tanzimat, 1868'de Şura-i Devlet (Danıştay) kuruldu. Tanzimat döneminde kara kuvvetleri komutanlığı durumunda olan "Seraskerlik" oluşturuldu.
l. Meşrutiyetle birlikte Meclis-i Ayan ve Meclis-i Mebusan oluşturuldu.
Yürütme gücüne sahip olan padişah, sadrazam ve bakanları seçerdi.
Hükümet de padişaha karşı sorumluydu. 1908'de II. Meşrutiyet'in
ilanıyla, yeniden Meclis açıldı. Kanun-u Esasi'nin meclis - hükümet
ilişkilerine yeni düzenlemeler getirildi. 1912'den sonra siyasi partiler faaliyete geçti ve parti hükümetleri kuruldu.
C. TAŞRA TEŞKiLAT!
1. Osmanlı Kuruluş Devri'nde Taşra Teşkilatı
Osmanlı Devleti kuruluşunun ilk dönemlerinde tek merkezden yönetiliyordu.
Temel idare birimi de "Sancak"tı. Sancakların başında sancakbeyi
bulunuyordu. Sivil yönetici olarak kadılar görev yapıyordu. Sınırların
genişlemesi sonucunda yönetim yönünden eyaletler oluşturuldu, l. Murat
döneminde (1362 -1389) Rumeli Beylerbeyliği, Yıldırım Bayezid döneminde (1389 -1402) Anadolu Beylerbeyliği oluşturuldu. Eyaletlerin başında "beylerbeyi" denilen yöneticiler vardı.
2. XVI. Yüzyıldan itibaren Taşra Teşkilatı a. Askeri ve idari Teşkilat:
XVI. yüzyılda Osmanlı Devletinin sınırları çok genişledi. Yeni
I. Merkeze Bağlı Eyaletler:
"imar sisteminin uygulandığı eyaletlerdi. Bu eyaletlere salyane->iz (yıllıksız) eyaletler deniyordu. Bu eyaletlerin gelirleri dirlikle-e ayrılarak görevlilere verilirdi.
II. Özel Yönetimi Olan Eyaletler:
3unlar. tımar sisteminin uygulanmadığı, vergilerin iltizam yönte-
-niyle yıllık olarak toplandığı eyaletlerdi. Bu yıllık olarak alınan sergiye, "saliyane" denirdi.
III. imtiyazlı Eyaletler:
iç işlerinde serbest, dış işlerinde Osmanlı Devleti'ne bağlı olan hükümetlerdi. Bunlar: Kırım Hanlığı, Eflâk Beyliği, Boğdan Beyliği. Erdel Beyliği, Hicaz Emirliği, Raguza ve Sakız Cumhuriyetleriydi.
Bunların yöneticileri kendi soyluları arasından padişah tarafından
tayin edilirdi. Bu hükümetler savaş zamanlarında kuvvetleriyle Osmanlı
ordusuna katılır ve her yıl düzenli bir şekilde vergi öderlerdi (Hicaz
ve Kırım hariç).
b. Kazai - idari Teşkilat:
Sancaklar
"kaza" denilen idari birimlere ayrılmıştı. Kazaların başında yönetici
olarak kadı bulunurdu. Kadı her türlü idari işlemi yargı denetiminde tutuyordu, kadılar:
->V Merkezden gönderilen emirlerin halka ulaşmasını sağlarlardı.
-Y
Mahkemeye intikal eden davaları sonuçlandırırlar, nikah, şirket
kurulması gibi işlemleri onaylarlardı ,Y Reayanın istek ve şikayetlerini
Divana ulaştırırlardı,
-Y Her türlü belgeyi onaylarlardı (noterlik).
-Y Vergilerin adaletli bir şekilde toplanmasını, toplanan vergilerin merkeze gönderilmesini sağlarlardı.
c. Diğer Görevliler: Taşra teşkilatında beylerbeyi, sancakbeyi ve kadılar dışında, bunlara bağlı olarak görev yapan Muhtesip. Kapan Emini. Beytülmal Emini, Gümrük ve Bac Emini gibi görevliler
vardı. Bu görevliler, hazineden ücret almazlardı. Reayaya gördükleri
hizmetler karşılığında, kanunlarda belirtilen vergi, resim ve harçları alıyorlardı.
d. Mahalli Teşkilat
Mahalle Teşkilatı:
Şehirleri
meydana getiren mahalleler, genellikle dini kurumların veya pazarların
etrafında oluşmuştu. Mahallede mahalle imamı, hükümetin temsilcisi
olarak görev yapar, padişah emirlerini halka duyururdu.
Köy Teşkilatı:
Osmanlı Devleti nde en küçük yerleşim ve yönetim birimi köydü. Köy, köy ihtiyar heyeti ve bu heyetin başında bulunan köy kethüdası tarafından yönetilirdi Köylerde bazen kadının temsilcisi, naip bulunurdu.
Esnaf Teşkilatı:
Osmanlı
toplumunda esnaf, lonca denilen bir teşkilata üyeydiler Her esnaf kendi
mesleğiyle ilgili bir loncaya üye olur, loncanın denetimine girer, imkânlarından yararlanırdı. XIII. ve XIV. yüzyıl-lardakı
Ahi hareketlerinin devamı olan loncalar yönetim örgütü içinde önemli
bir birim olarak yer aldı. Başlangıçta bütün din mensupları aynı loncada
yer alırken, daha sonra XVI. yüzyılda loncalar ayrıldı.
Loncaların Görevleri:
•Ct Üye sayısını, malların kalitesini ve fiyatını belirlemek
•& Esnaf ile hükümetin ilişkilerini düzenlemek
"fi Üyelerinin zararlarını karşılamak ve kredi vermek
•& Çalışamayacak durumdaki üyelerini korumak
•& Esnaflar arasındaki haksız rekabeti önlemek
Cemaat idareleri:
Osmanlı Devleti'nde "cemaat" kavramı, Türk ve Müslümanlar dışında kalan Hristiyan ve Museviler için kullanılmış Ermeni, Rum ve
Yahudi cemaati şeklinde isimler verilmiştir. Devlet bunları zımmi
olarak değerlendirmiş ve can. mal güvenliklerini garanti altına
almıştır. Zımmilerin kendi iç düzenleri ve geleneklerini devam
ettirmelerine imkân sağlanmıştır.
Cemaatlerin başkanı kendi din adamlarıydı. Rum Patriği, Ermeni Patriği ve Yahudi Hahambaşısı gibi din adamları, kendi cemaatlerinin devlete karşı temsilcisi durumundaydılar.
3. Taşra Teşkilatındaki Değişmeler
XVIII,
yüzyıldan itibaren taşra teşkilatı bozulmaya başladı. Eyalet ve
sancaklar arpalık olarak yüksek görevlilere verilmeye başladı. Bu yolla
göreve gelen beylerbeyi ve sancakbeyleri görev yerlerine gitmeyip vekil gönderdiler. Önceleri "müsellim" sonradan "mütesellim" denilen bu vekiller, başlangıçta beylerbeyi ve sancakbeylerinin maiyetindeki kişilerdi. Daha sonradan "ayan" ve "eşraf" tan kişiler bu görevlere getirildi. Ayanlar giderek
güçlendiler ve yönetimle çatışmaya başladılar. Tımar sisteminin
bozulmasıyla, vergiler yetersiz kaldı. Bu durum yeni vergilerin
konulmasında ve eski vergilerin artırılmasında etkili oldu.
Tanzimat döneminde (1839 - 1876) 1842'de idare teşkilatı değiştirildi, iltizam kaldırıldı. Kaza birimleri oluşturularak başına kaza müdürlerinin atanması kabul edildi. Kaza müdürlerinin atanmasında, halkın isteğinin de dikkate alınması kararlaştırıldı. Eyaletlerde eyalet yöneticilerinin katılımıyla "Büyük Meclis" denilen meclis kuruldu. Sonradan bu meclise "Eyalet Meclisi" denildi. Sancakların yönetimi kaymakamlara verildi. Güvenlik için zaptiye teşkilatları kuruldu.
1864
yılında Vilayet Nizamnamesi ile taşra yönetim birimleri vilayet, liva
(sancak), kaza, köy şeklinde birimlere ayrıldı. 1871'de köy ile kaza
arasında nahiyeler oluşturuldu. Sancaklarda mutasarrıflar, kazalarda kaymakamlar yönetici oldular. Nahiyelerin başına seçimle belirlenen nahiye müdürleri getirilmesi kararlaştırıldı.
OSMANLI DEVLETİ'NDE HUKUK
Osmanlı Devleti'nde hukuk; Şer'i ve Örfi hukuk olmak üzere iki temele dayanıyordu. Şer'i hukukun kaynağını: Kuran, hadisler, sünnet,
icma ve kıyas oluşturuyordu. Örfi hukukun kaynağını ise.
anlaşmazlıklara karşı çıkarılan padişah fermanları oluşturuyordu. Örfi
hukukun Şer'i hukuk kurallarına ters düşmemesine özen gösterilmiştir.
OSMANLI ASKERi TEŞKiLAT!
1. Kuruluş Devri'nde Osmanlı Asker; Teşkilatı
Osmanlı askeri teşkilatında Türkiye Selçukluları, ilhanlılar ve Memlüklerin etkisi görülmektedir. Osmanlı Devleti nin ilk zamanlarında
fetihler, aşiret kuvvetleri, gönüllüler, Alperenler ve akıncılar
tarafından yapılıyordu. Fakat bu kuvvetler kale kuşatmalarında yetersiz
kalıyor ve kuşatmalar çok uzuyordu. Özellikle Bursa kuşatmasının çok uzun sürmesi üzerine, düzenli orduya geçilmesi ihtiyacı doğdu.
Orhan Bey zamanında ilk düzenli birlikler olarak "yaya" ve "müsellem" orduları kuruldu. Yayalar piyade, müsellemler de atlı birliklerdi
Osmanlıların Rumeli'ye geçişiyle birlikte bu kuvvetler de yeterli olmadı. Bunun üzerine I. Murat döneminde "Yeniçeri Ocağı"
kuruldu.
2. Yükselme Devri'nde Osmanlı Askeri Teşkilatı
Osmanlı askeri teşkilatı, kara ve deniz kuvvetleri olarak iki bölümden oluşuyordu.
Kara Ordusu
Osmanlı Devleti'nin kara ordusu üç bölümden meydana geliyordu.
I. Kapıkulu Askerleri
Osmanlı
Devleti'nde Rumeli'deki fetihlerle birlikte daha çok askere ihtiyaç
duyulunca savaş esirlerinin alınmasıyla Yeniçeri Ocağı oluşturuldu.
Savaş esirleri daha sonraki dönemlerde ihtiyacı karşılamayınca II.
Murat döneminde "devşirme" yöntemi uygulanmaya başladı. Kapıkulu
Ocakları zamanla hem ordunun, hem de yönetimin önemli bir kolu oldu.
Devşirilen Hristiyan çocuklar, önce Müslüman bir ailenin yanında
eğitilir, daha sonra Acemi Oğlanlar Ocağı nda yetiştirilirdi. Devşirmeler, hem sarayda,
hem de askeri birliklerde görev yapıyorlardı. Kapıkulu askerleri,
istanbul'da veya sınır boylarındaki kalelerde otururlar, görevleri
karşılığı devletten üç ayda bir ulufe denilen maaş alırlardı. Kapıkulu
askerleri piyade ve süvari şeklinde iki bölümden oluşuyordu:
a. Kapıkulu Piyadeleri
Acemi Oğlanlar Ocağı: Kapıkulu Ocaklarına asker yetiştirmek amacıyla kurulmuştu. Devşirme yoluyla toplanan Hıristiyan çocuklar. Türk ailelerinin yanında yetiştikten sonra Acemi Oğlanlar Ocağı'na alınırlardı
Yeniçeri
Ocağı: Kapıkulu askerleri içinde en çok bilinen ve en itibarlı ocaktı.
Yeniçeriler, savaş olmadığı zamanlarda Divan muhafızlığı yaparlar,
istanbul'da güvenliği sağlarlar ve sınır boylarındaki kalelerde üç yıl koruyucu olarak kalırlardı Padişah, ilk defa tahta çıktığında yeniçerilere "cülus bahşişi" dağıtırdı. Yeniçeriler, emekli olmadan evlenmezler ve askerlikten başka bir işle uğraşmazlardı
Cebeci Ocağı: Yeniçerilerin, silahlarının yapımı ve onarımıyla görevliydi.
Topçu Ocağı: Top dökmek ve topçuluğa gerekli malzemeleri hazırlamak görevini yerine getiriyordu
Top Arabacıları: Top arabalarını yapar ve topları taşırlardı
Humbaracılar: Havan denilen topları ve humbara adı verilen e! bombalarını yapar ve kullanırlardı
Lağımcılar: Kale kuşatmalarında fitil döşeyerek kaleyi yıkma işini yaparlardı.
b. Kapıkulu Süvarileri
Kapıkulu
askerlerinin atlı sınıfını oluştururlardı Yeniçeriler arasından
seçilirler ve ulufe alırlardı Fakat derece ve ulufe yönünden
yeniçerilerden üstün idiler. Altı bölükten meydana gelen süvarilerden
sipahi ve silahtarlar, savaşta padişahın çadırını, sağ ve sol
ulufeciler saltanat sancaklarını, sağ ve sol garipler de ordunun
ağırlıklarıyla hazineyi korurlardı
II. Eyalet Askerleri (Tımarlı Sipahiler)
Eyalet
askerleri, tımarlı sipahilerden oluşuyordu. Dirlik sistemine göre,
sipahiler topladıkları vergilere karşılık devlete asker yetiştiriyorlardı. Tımarlı sipahiler, Osmanlı ordusunun en büyük, en
güçlü
ve hareketli birlikleriydi. Dirlik sahiplerinin yetiştirmek zorunda
olduğu, atı ve silahı olan. savaşa hazır durumda bulunan askerlere cebelü denirdi. Tımarlı sipahiler tamamen Türklerden meydana
geliyordu. Diğer zamanlarda kendi işleriyle uğraşan tımarlı sipahiler,
sefer emri geldiğinde savaşa giderlerdi. Kanuni döneminde 12 bin
yeniçeriye karşılık, 100-150 bin kadar tımarlı sipahi vardı.
III. Bağlı Beylik Ve Ülkelerin Kuvvetleri
Savaş zamanlarında Kırım. Eflak ve Boğdan askerleri de Osmanlı ordusunda görev yaparlardı. Bunlar içinde en önemlisi Kırım kuvvetleriydi. Zamanla akıncı birliklerin yerini de alan Kırım kuvvetleri, vurucu güç olarak görev yapıyorlardı,
Osmanlı Donanması
Orhan Bey devrinde Karamürsel'de tersane kuruldu (1327). Osmanlı Devleti. Karesioğullarmın topraklarını aldıktan sonra bir donanmaya sahip oldu. 1350'lerde de Edincik deniz üssü kuruldu, l, Bayezid döneminde de Gelibolu tersanesi yapıldı Osmanlı denizciliği Fatih'in 400 parçalık bir donanma oluşturma-sıyla daha da güçlendi.
Kanuni devrinde Barbaros Hayrettin Paşa'nın Osmanlı hizmetine
girmesiyle Osmanlılar. Akdeniz'de en üstün güç oldular. Osmanlı
gemileri istanbul. Süveyş, Gelibolu. Basra Rusçuk, Sinop ve izmit
tersanelerinde yapılıyordu
VAKIF SiSTEMi
Osmanlı Devleti'nde. toplumun bazı ihtiyaçlarının karşılanması zenginlerin kurdukları vakıflara bırakılmıştır Kişilerin sahip oldukları mallarının tamamını veya bir kısmını halkın yararına sunmasına vakıf denir.
Tarihin seyri içinde vakıflar, sosyal, ekonomik, eğitim, sağlık,\ sanat, mimari, ulaşım ve bayındırlık alanında önemli rol oy namışlardır.
OSMANLI TOPLUMU
Toplum Yapısı
Osmanlı
Devleti, çok uluslu ve çok dinli bir yapıya sahipti. Ancak Türkler,
devletin kurucusu olarak esas unsuru meydana getiriyordu. Fakat yine de
bütün Müslümanlar hakim unsur durumundaydılar.
Osmanlı Devleti'nde toplum, yönetenler (asken) ve yönetilenler (reaya) olarak ikiye ayrılıyordu
a. Askeriler (Yönetenler)
Askeri sınıf yani yönetenler, padişahın kendilerine dini adli askeri ya da idari yetki tanıdığı devlet görevlilerinden oluşmaktaydı Bunlar, saray halkı, seyfiye. ilmiye ve kalemiye gruplarından oluşuyordu. Askeri sınıfın en önemli özelliği vergi yükümlülüğü dışında bırakılmalarıdır.
Saray halkı: Osmanlı Devleti nde hem padişahların oturaukla-rı yer, hem de en yüksek devlet görevlilerinden bazılarının çalıştığı merkez saraydı
Seyfiye:
Osmanlı toplumunda, yönetim görevi de bulunan askeri grup 'seyfiye" olarak adlandırılmıştır.Seyfiye. ehl-ı örf veya ümera olarak da isimlendirilmiştir. Seyfıye kapıkulu ve tımar sistemleri içinde yetişen ve görev yapan kişilerden meydana geliyordu. Vezirler, beylerbeyi, sancakbeyleri. kapıkulu askerleri tımarlı sipahiler seyfiye sınıfına dahildi. Seyfiye sınıfı yaptıkları görev karşılığında
devletten ulufe veya dirlik alırlardı. Kapıkulları, en-derun
görevlileri, kale muhafızları, subaşılar ve asesler maaşlarını
hazineden nakit olarak alırlardı. Tımarlı sipahiler, sancak
beyleri, beylerbeyleri ve vezirler ise hizmet karşılığında dirlik (tımar) alırlardı.
ilmiye:
ilmiye,
yargıçlık, noterlik ve mahalli yönetim işlerini yürüten kadılardan,
tıp ve müneccimlik yani astroloji alanındaki uzmanlar ile her seviyedeki eğitim ve öğretim elemanlarından meydana geliyordu. Ayrıca imam, müezzin gibi din görevlileri, tarikat şeyhleri ve Hz. Peygamber'in soyundan gelen seyyid ve şerifler de ilmiyeye dahildi.
ilmiye mensuplarının büyük çoğunluğu Türk asıllıdır. Eğitimle ilgili ilmiye mensupları ücretlerini, hazineden veya vakıftan nakit olarak alırlardı. Kadılar devletten maaş almazlar, gördükleri dava ve yaptıkları işlemlerden aldıkları harçlarla geçimlerini sağlarlardı.
ilmiyenin bir diğer üyesi de kazaskerlerdi. Divan'da büyük davalara bakarlar, kadı ve müderrisleri tayin ederlerdi.
ilmiye teşkilatının başı Şeyhülislâm'dır. Din işleri, vakıflar, eğtim ve kültür müesseseleri, mahkemeler Şeyhülislâm'ın kontrol ve denetimindedir. Şeyhülislâm'ın en önemli görevi fetva vermekti.
ilmiye sınıfının başlıca görevleri fetva (ifta), eğitim (tedrisat) ve adaletti (kaza).
Kalemiye:
Osmanlı
idari ve mali bürokrasisinin mensuplarından oluşuyordu. Divan'daki
temsilcileri Nişancı ve Defterdarlardı. Nişancı, tımar sistemini
uygulayan organizasyonun başında bulunuyordu. Ayrıca Divan yazışmaları başta olmak üzere devlet merkezindeki bütün resmi işlemleri emrindeki katiplerle yürütüyordu. Defterdarlar
da maliye ile ilgili olarak aynı işleri yapıyorlardı. Küttab sınıfı bu
fonksiyonlarıyla örf alanındaki kuralları uygulayan gruptu. Bunlar hem
kural koyarlar, hem de uygularlardı. Bu açıdan devletin işleyişinde
önemli bir rol üstlenmişlerdi.
b. Reaya (Yönetilenler)
Osmanlı Devleti'nde yönetilenlere "reaya" denirdi. XIX. yüzyıldan
sonra reaya, daha çok Müslüman olmayanlar için kullanılırdı. Reaya ile
askeri sınıfın farkı, reayanın vergi ödemesi, askerlerin ise vergi
vermemesiydi.
Yönetilenler dini yönden de üçe ayrılmıştı: Müslümanlar:
Müslümanlar yönetici olurlar, askerlik yaparlar ve öşür verirlerdi. Müslümanlar genellikle, tarım ve sanatla uğraşırlardı.
Hristiyanlar ve Museviler: Hristiyan ve Museviler askerlik yapmazlar, buna karşılık "Cizye" denilen vergiyi verirlerdi. Cizye yetişkin
ve sağlıklı erkeklerden alınırdı. Genellikle ticaret ve tarımla
uğraşıyorlardı. Islahat Fermanı ile devlet memuru olma hakkını elde ettiler.
OSMANLI TOPLUMUNDA SOSYAL HAREKETLİLİK
1. Yatay Hareketlilik
Ülke sınırları içinde insanların bir bölgeden başka bir bölgeye, köyden şehre göç ederek yerleşmesi olayına yatay hareketlilik denir.
Bu hareketlerden bir kısmı kendiliğinden gerçekleştiği gibi bir kısmı
da devletin imar ve iskan politikasının uygulanması sonunda gerçekleşmiştir.
2. Dikey Hareketlilik
Dikey
hareketlilik, bir kişinin, yönetenlerden yönetilenlere ya da
yönetilenlerden yönetenler sınıfına geçiş yapabilmesidir. Yönetilen statüsünden yöneten statüsüne geçmenin üç şartı vardı: Müslüman olmak, üzerine aldığı vazifeleri en iyi şekilde yerine
getirmek ve padişaha tam bir sadakatla bağlı olmak.
•& Yönetenler sınıfına geçebilmenin yollarından biri devşirme
sistemiydi. Bu sistemle toplananlar
•& Acemi Oğlanlar Ocağı'nda ve Enderun'da eğitim görerek askeri sınıfa girebilirlerdi.
•& Askeri sınıfa geçmenin diğer bir yolu da medrese eğitimi görmekti,
iyi bir medrese eğitimi görmüş bir kişi adalet, eğitim, din
teşkilatları ile sivil bürokraside en üst makamlara gelebilirdi.
•& Seferlerde başarı göstererek tımar sahibi olmak ya da kale-
miye sınıfına katip olarak girmekte yönetenler sınıfına geçmenin yolları arasındaydı.
OSMANLI EKONOMiSi
A Osmanlı iktisat Anlayışı
Osmanlı
ekonomisi, büyük ölçüde tarıma dayalıydı. Bu nedenle Osmanlı iktisat
anlayışı da, toprağın iyi değerlendirilmesi, boş bırakılmaması, iyi bir
vergilendirme sistemine dayanıyordu. Sı-~ nırların genişlemesi sonucu, ticaret faaliyetleri de Osmanlı ikti-u: sat anlayışına yeni bir değişiklik getirdi. Ticari faaliyetler Osmanlı fetihlerini de yönlendirdi. Amasra, Trabzon ve Kırım'ın fethiyle
ipek Yolu, Mısır'ın fethiyle Baharat Yolu Osmanlı kontrolüne geçti.
Coğrafi Keşifler sonunda ticaret yollarının değişmesi, kapitülasyonların etkisi ve dış ticaretin yabancıların eline geçmesi giderek Osmanlı ekonomisini olumsuz yönde etkiledi. Bu olumsuz gelişmeler karşısında devlet, bazı alanlarda himayeye ve müdahaleye gerek duydu.
III. Selim'den itibaren yerli malı kullanılması, paranın dışarıya çıkmaması, güçlü bir para oluşturulması.
Türk tüccarların korunması, Osmanlı iktisat anlayışına hakim olmaya başladı
B. Osmanlı Ekonomisinin Tabii Kaynakları
a. insan : Osmanlı Devleti'nde, üretici kitlelere genel olarak re-© aya deniyordu. Bu nedenle Osmanlı ekonomisinin temel insan kaynağı reaya idi. ilk nüfus sayımı 1831 'de yapıldı. Ancak, daha m önceki dönemler için Osmanlı ülkesindeki nüfus durumunu be-o_ lirten
önemli belgeler vardır. Bu belgeler tahrir defterleridir. Osmanlı
Devleti, bir bölgeyi ilk fethettiğinde, ya da belirli zaman-w larda bir sayıma tabi tutardı. Tahrir defterleri vergi yükümlüsü erkek nüfusu ve ödenmesi gereken vergileri belirlemek amacıyla tutulurdu.
b. Toprak :
Osmanlı
Devleti, toprağın büyük bir kısmını miri toprak olarak 2 kendi
mülkiyetinde tutuyordu. Devlet toprakların işlenmesini reayaya bırakmış ve ekonomik hayatı düzenlerken, her köylü ailesinin
geçimini sağlayacak toprağa sahip olmasına dikkat etmiştir. Tımar
sistemi içinde bu topraklar çift diye isimlendirilmiştir. Osmanlı Devleti'nde ülke toprakları mülkiyet hakkı bakımından Mülk, Miri ve Vakıf olmak üzere üçe ayrılmıştır.
1. Mülk Arazi:
Halkın elinde bulunan, tamamıyla halka ait olan topraklardı. Bu tür topraklar kendi aralarında iki kısma ayrılıyordu: Öşriyye : Müslümanlara ait olan topraklar Haraciyye : Gayri müslimlerin sahip olduğu topraklar
2. Vakıf Arazi:
Gelirleri
cami. medrese, hastane gibi topluma hizmet veren kuruluşların
masrafları için ayrılmış olan arazilerdir. Vakıf arazilerinin alınıp
satılması kesinlikle yasak olup devlet tarafından da vergiden muaf
tutulmuştur.
3. Miri Arazi:
Devlet mülkiyetine geçirilen topraklardır. Mülkiyeti devlete ait
olan topraklar ekilip biçilmesi ve işlenmesi amacıyla çeşitli kişile
re bırakılmıştı. Miri arazi çeşitli bölümlerden meydana gelmiştir.
olan topraklar ekilip biçilmesi ve işlenmesi amacıyla çeşitli kişile
re bırakılmıştı. Miri arazi çeşitli bölümlerden meydana gelmiştir.
Osmanlı
Devleti dirlik sistemini uygulamakla birçok kazanç elde etmiştir.
Dirlik arazisini ekip biçenler (reaya) devlete vermeleri gereken vergiyi
devletin göstereceği askerlere, memurlara veya sosyal kurumlara
ödemekteydi. Böylece devlet memurlaıı ve askerlerin maaşları halk
tarafından ödenen vergilerle karşılanıyordu. Çok düzenli olarak işleyen
bu sistem, sürekli kontrol edilmekteydi. Dirlikleri alıp satma imkanı
yoktu.
Dirlik sisteminin uygulanmasıyla;
& Devlet, üretimi denetimi altına almış ve sürekliliğini sağlamıştır.
"A Eyalet askerleri bu sistem sayesinde yetiştirilmiş, devamlı savaşa hazır bir ordu bulundurulmuştur.
•&
Ülkenin bayındır hale gelmesi, araziden daha iyi faydalanılması,
askeri masrafların azaltılması, böylece gelirlerin artırılması sağlanmıştır.
"& Tımar sistemiyle devlet vergi toplama külfetinden kurtulmuştur.
•&
iç ve dış güvenlik sorunu çözülmüştür. Bu sistemle ülkenin her tarafına
yayılan askerler sayesinde köylerde bile güvenlik sağlanmıştır.
Has
ve zeametler, ilgili kişilere görevde kaldığı süre içinde tahsis
edilir, görevlerinin bitiminde dirliği geri alınırdı. Tımarlar ise
kanunlara aykırı bir hareketi olmadığı taktirde, sipahilere ömür boyu
verilirdi. Sipahinin ölümü üzerine bazı şartlarla mirasçılarına
kalırdı. Topraklar devletin malıydı. Dirlik sahipleri ve sipahiler,
bölgenin yönetiminden sorumluydu. Dirlik sahibi, dirliğin en önemli
temsilcisidir ve kadı denetiminde burayı yönetir, çağrıldığında savaşa
giderdi.
Dirlik sistemiyle, askerin ihtiyaçlarının bir kısmının karşılanması, tarımda yüksek verimlilik, toprağın vergilendirilmesi, toprağın boş bırakılmaması sağlanıyordu. XVI. yüzyılın sonlarından
itibaren tımar sistemi belirli kişilerin elinde toplanmaya başladı.
1858 Arazi Kanunnamesi'yle, uzun süre toprağı elinde bulunduran ve
işleyenler, onun sahibi oldular.
iltizam sistemi:
Osmanlı
Devleti'nde tımar sistemi içine yerleştirilemeyen faaliyetlerin
gerektirdiği parayı sağlayabilmek için tımar sistemi yanında birde
iltizam usulü uygulanıyordu. XVI. yüzyılda bazı eyaletlerin
vergilerinin açık artırma yoluyla belirli bir bedel karşılığı peşin
olarak mültezim adı verilen kişilere bırakılmasına iltizam denirdi.
Bu
sistem ilk defa Kanuni zamanında, Sadrazam Rüstem Paşa tarafından
uygulandı. Devlet, uzak bölgelerin vergi gelirlerini açık artırmayla
nakit olarak satmış, eyaletlerdeki askerler ve yöneticilerin maaşlarını
ödemiştir.
C. Üretim a. Tarım
Osmanlı
ekonomisinin en önemli kolu tarımdır. Osmanlı toplumu genelde bir
köylü toplumuydu. Tarım politikasını belirleyen en önemli uygulama,
tımar sistemiydi. Bu sistemde toprağın mülkiyeti devlete, işleme hakkı köylüye, vergisi sipahiye aitti. Köylü, toprağı sürekli işleme, miras bırakma hakkını devam etti rebilmek için bazı yükümlülükleri yerine getirmek zorundaydı:
1. Sebepsiz olarak toprağını terk edemezdi.
2. Toprağını sebepsiz olarak üç yıl üst üste boş bırakamazdı. Eğer bırakırsa, toprak kendisinden alınırdı.
3. Öşür ve diğer vergileri sipahiye ödemek zorundaydı.
Bu
yükümlülüklere karşı devlet de halkın güvenliğini korumak ve düzeni
sağlamakla görevliydi. Vergiyi toplamakla görevli olan sipahinin de
reayaya karşı yükümlülükleri vardı:
1. Köylünün güvenliğini sağlamak,
2. Üretim araçlarını temin etmek,
3. Tohum ve gübre ihtiyaçlarının karşılanmasında köylüye yardımcı olmak,
4. Köylünün vergisini en kolay şekilde ödemesini sağlamaktı.
b. Hayvancılık
Hayvancılık
tarım ekonomisinin ve genel ekonominin önemli unsurlarından biridir.
Osmanlı döneminin teknolojik seviyesi içinde hayvan, ulaşım ve üretimin
en önemli güç kaynağıdır. Hayvancılık, daha çok Doğu, Orta ve Batı
Anadolu'daki göçebeler tarafından yapılmaktaydı. Adet-i Ağnam adıyla
önemli bir miktar teşkil eden hayvanlar için vergi alınıyordu.
c. Sanayi
1. Esnaf Teşkilâtı:
Esnaf
ve zanaatkarların, çalışma ve pazar sorunlarını çözmek, mesleğe yeni
eleman yetiştirmek amacıyla Lonca Teşkilâtı kurulmuştur. Loncaların
dışında, esnaflık ve zanaatkârlık yapmak mümkün değildi. Loncalar,
devletçe belirlenen kurallara uymak zorundaydı.
2. Üretim Dalları:
En gelişmiş sanayi dalı dokumacılık ve deri işlemeciliğiydi. Buna paralel olarak sanayide boyacılık gelişmişti. Avrupa saraylarından bile kumaşlarını boyatmak için Osmanlı ülkesine gönderenler oluyordu.
D. Ticaret
a. Osmanlılarda Ticaret ve Tüccar
ipek
ve Baharat yollarıyla gelen mallar, Türk tüccarları tarafından
Avrupa'ya nakledilirdi. Karadan yapılan ticaret, kervanlarla
gerçekleştiriliyordu. Ticaret, devlet tarafından teşvik edilir ve
ticaret eşyasından alınan vergiler son derece düşük tutulurdu. b. Ticaret Yolları
Osmanlı
toprakları, ipek ve Baharat yolları üzerinde bulunuyordu, istanbul -
Halep, istanbul - Diyarbakır ve istanbul - Erzincan - Erzurum - Kars
arasındaki yollar en önemli ticaret yollarıydı. Bu yollar üzerinde, kervansaraylar ve hanlar bulunuyor, buralarda güvenlik derbentçiler tarafından sağlanıyordu. Ticaret merkezleri arasındaki posta ve haberleşme, menzil teşkilâtı tarafından yapılıyordu. Ticaret yolları üzerindeki köy ve kasabalarda, haberleşmede hız sağlamak için dinlenmiş binek hayvanları
bulunuyordu. Bu görevlerine karşılık, o köy ve kasabalar bazı
vergilerden muaf tutuluyordu. Ticaret yollarının geçtiği yerlerde,
taşımacılığı meslek edinmiş mekkari taifesi bulunuyordu. Bunlar üzerine
aldıkları görevi yerine getiremediğinde cezalandırılıyordu. Ticari
hayatın canlı olduğu yerlerde kapan hanları bulunuyordu. Buralarda
temel ihtiyaç maddeleri toptan satılırdı. Kapanda satılan mal sadece un
ise, ''un kapanı" adını alırdı.
c. Ticari Emtia
Üretim yapılıp pazarda belli bir değer karşılığı satılan eşyaya mal veya çoğulu olan emtia denir. Osmanlı Devleti. XVI. yüzyılın sonlarına kadar ekonomik yönden kendine yeterliydi. Bu nedenle dışarıya mal satma veya dışarıdan mal alma ihtiyacı duymamıştı. Bazı yıllarda fiyatların yükselmesini engellemek için dışarıya mal satmak yasaklanıyordu, ihraç edilen başlıca mallar: Buğday, pamuk, yün, deri, balmumu, tuz, çeşitli madenler, kereste, ipekli ve pamuklu kumaşlardı.
E. Kamu Ekonomisi (Osmanlılarda Bütçe)
Osmanlı Devleti'nde ilk mali teşkilât, I. Murat zamanında kurulmuştu. Bu durum, Osmanlıların ilk yıllarından itibaren bütçe düzenlemesine önem verdiklerini gösterir.
a. Şer'i vergiler: Dini kaynaklı vergilerdir.
1. Öşür: Müslüman üreticilerden. 1/10 oranında alınan arazi
ve ürün vergisidir.
2. Haraç: Gayr-i müslimlerden alınan arazi ve ürün vergisidir.
3. Cizye: Baş vergisi de denilen bu vergi sadece askerlik yapacak durumda olan Gayr-i müslim erkeklerden alınan sosyal güvenlik ve himaye vergisidir. Kadın, çocuk, ihtiyar ve düşkünlerden alınmazdı.
b. Örfi vergiler: Padişahın iradesiyle toplanan vergilerdir. Ra-iyyet Rüsumu da denilen bu vergiler üreticinin konumuna göre toplanırdı.
1.
Resm-i Çift: Çiftçinin elinde bulunan toprakların karşılığında alınan
bir vergidir. Vergi miktarı arazinin büyüklüğü ve çiftçinin evli - bekâr
oluşuna göre belirlenirdi.
2. Çift Bozan: Toprağını mazeretsiz olarak terkeden ya da üç yıl üst üste boş bırakan köylüden alınan vergidir.
3.
Adet-i Ağnam: Hayvan vergisidir. Sipahiler tarafından toplanan bu
verginin miktarı, hayvan sayısı ile orantılı olarak belirlenirdi.
4. Bâc-i Bâzari: Pazar yerlerinden alınan bir vergidir.
5. Resm-i Mücerret: Bekârlardan alınan vergidir.
6. Resm-i Bennak: Evlilerden alınan bir vergidir.
7. Resm-i Ispençe: Gayr-ı müslim halkın erişkin erkeklerinden alınan bir vergidir. Müslümanlardan alınan Resm-i çift karşılığıdır.
8. Resm-i Arus: Sipahiler tarafından, tımar arazilerinde yaşayan kadınların evlenmeleri esnasında kocalarından alınan vergilerdir.
9. Niyabet Rüsumu: Yöneticilerin halktan aldığı bir vergi çeşididir. Suçlulardan alınan Cerimeler de bu vergiye dahil edilen vergidir. Bu vergilere Bâd-ı Hava vergileri de denilmiştir. Bu ve benzeri vergilerin dışında bir de olağanüstü durumlarda toplanan Avarız vergisi vardır.
Fiyat artışlarının nedenleri :
1. Savaşların uzun sürmesi,
2. Köylülerin topraklarını terketmesi, ' .
3. Tımar sisteminin bozulması ve bunların sonucunda üretimin tüketimi karşılayamamasıdır.
Böylece paranın satın alma gücü azaldı ve enflasyon ortaya çık
tı. Fiyatların artmasının bir başka nedeni de, devletin yasakla
masına rağmen kaçak yollardan Avrupa ülkelerine mal satmakolmuştur. __
tı. Fiyatların artmasının bir başka nedeni de, devletin yasakla
masına rağmen kaçak yollardan Avrupa ülkelerine mal satmakolmuştur. __
Fiyat artışlarını engellemek için devletin aldığı önlemler:
1. Ham gümüşün kullanımı sınırlandırıldı ve dışarı çıkışı yasaklandı.
2. Yeni paraların piyasaya çıkması üzerine eski paralar ve gümüşler toplandı.
3. Sahte para basımı engellenmeye çalışıldı.
4. Sarraflara işleyebilecekleri kadar gümüş verildi.
Ancak bu tedbirler sonucunda da istenilen sonuçlar alınamadı. Osmanlı parası 1580'lerden itibaren büyük bir değer kaybına uğradı ve ilk para düzeltmesi yapıldı.
XVIII. yüzyılda Osmanlı para birimi olan akçe, değer kaybından dolayı piyasada görülmez hale geldi.
XIX. yüzyılda Osmanlı para sisteminde bazı değişiklikler yapılarak, ilk kez 1839'da "Kaime-i nakdiyye-i mutebere" adıyla kâğıt para basıldı. Bu kâğıt paranın karşılığı olmayıp, bono gibi kullanılması düşünülmüştü. 1844'te Devlet Darphanesi para basma konusunda tek yetkili kılındı. Bu düzenlemelerden sonra temel para birimi Mecidiye ve Guruş oldu.
OSMANLILARDA KÜLTÜR VE SANAT
Klasik Osmanlı Türk toplumu ve kültürünün temelini;
•& 1071 Malazgirt Zaferi'nden bu yana Türkleşen Anadolu,
•£ Ahiler, gaziler, esnaf ve sanatkârlar,
•& islâm dini,
& Padişahların izledikleri temel kültür politikası,
•& Türk örfü ve geleneği meydana getirmektedir.
Osmanlı
Devleti; askeri, adli, sivil ve idari teşkilatının en önemli
unsurlarını Selçuklulardan almıştır. Osmanlı müesseselerinde kısmen
ilhanlılar ve Memlüklerin de etkisi olmuştur. Osmanlı dönemi Türk
kültürü, genel itibariyle coğrafyaya hakim, dış kültür değerlerini kendi
bünyesinde birleştiren ve onları geliştirerek yeni bir mana kazandıran
özellik taşır.
Osmanlı hazinesinde toplanan bu gelirler
jr Devlet adamları, askerler ve bilim adamlarının maaşlarını ödemede, "ur Bayındırlık hizmetleri ve askeri harcamalarda kullanılıyordu
ilk resmi Osmanlı bütçesini hazırlayan Tarhuncu Ahmet Paşa kısmen başarılı olmuşsa da bu durum uzun sürmemiştir.
F. Osmanlılarda Para ve Fiyat Hareketleri
Osmanlı tarihinde ilk para Osman Bey zamanında ilk gümüş akçe Orhan Bey, ilk altın para Fatih Sultan Mehmet tarafından bastırıldı. Bu arada Osmanlı parasının yanı sıra yabancı altın ve gümüş paralar da kullanılıyordu. Bunun nedeni ise, Osmanlı ülkesinde altın ve gümüş madenlerinin az bjlunmasıydı. Coğrafi Keşiflerin sonunda Avrupa'dan gelen çok miktardaki altın ve gümüşün
Osmanlı topraklarına girmesi XVI. yüzyıl sonlarında Osmanlı parasının
değer kaybetmesine neden oldu. Fiyat artışlarının iç ve dış nedenleri
vardır.
OSMANLILARDA EĞiTiM VE ÖĞRETiM
Osmanlı Devleti'nin klasik döneminde, temel bilim kurumu medreseydi. Burada hem akli, hem de nakli ilimler okutuluyordu. Nakli
ilimler, islâm dinine ilişkin bilgilerdir. Bunlar; Kur'an, Tefsir,
Hadis, Fıkıh ve Kelam'dı. Akli ilimler ise; bir yönüyle Allah'ın
varlığını ve yüceliğinin delillerinden, diğer yönüyle dünya düzenini
açıklayan bilimlerdir. Bunlar; Felsefe, Matematik, Astronomi, Fizik,
Kimya, Biyoloji, Coğrafya gibi ilimlerdir. Medreselerin dışında, tekke,
dergah, cami. lonca, sıbyan mektepleri, saray okulları ve konaklarda da
eğitim yapılırdı.
OSMANLILARDA EĞiTiM VE ÖĞRETiM KURUMLARI
a. Enderun
Devlet memuru, idareci, komutan ve sanatkâr yetiştirmek amacıyla kurulan bu saray okulu ilk olarak II.Murat döneminde Edirne
Sarayfnda açılmıştı, istanbul'un fethinden sonra Topkapı Sarayı'nda
faaliyetlerine devam etti. 1833'te yeni düzenlemeler yapılan okul
1910'da kapatıldı.
Devşirme
sistemiyle toplanan çocuklar, burada iyi bir Müslüman, güvenilir ve
nitelikli bir devlet adamı veya usta sanatkâr olarak yetiştirilirdi.
Osmanlılara tâbi olan ülkelerin rehine olarak gönderdiği çocuklar da
Enderun'da eğitilirdi. Daha sonraları Enderun'a Müslüman çocukları da
alındı.
b. Medrese
Osmanlı
Devleti'nin dayandığı sistemlerin temel düşüncesini veren eğitim ve
öğretim sisteminin temel kurumu medresedir. Eğitimin ilk basamağı
Sıbyan Mektebi (mahalle mektebi) idi. Hemen hemen her mahallede ve cami yanında Sıbyan Mektebi vardı.
Burada öğrencilere Kur'an okutulur, islâm dininin ilk bilgileri
verilirdi. Yeteneklilere okuma-yazma öğretilirdi. Medreseler, XVI.
yüzyılın sonlarına doğru bozulmaya başladı. Bozulmanın nedenleri
şunlardır:
1% Müsbet bilimlerin giderek okutulmaması &
Kanunlara aykırı olarak medreselere müdahale edilmesi "A Medrese ile
ilgisi olmayanlara müderrislik verilmesi ve ulema çocuklarına daha
beşikte iken müderrislik payesi verilmesidir.
c. Askeri Eğitim
Osmanlı
Devleti'nin ilk dönemlerinde askeri kuvvetler aşiret askerlerinden
oluşuyordu. Kapıkulu ordusuna, önceleri savaşlarda esirlerin gençleri ve
askerliğe elverişli olanları alınıyordu. Ankara Savaşı'ndan sonra
Pencik oğlanı bulma zorlukları ortaya çıktı ve Osmanlı topraklarında
yaşayan Hristiyan ailelerden alınarak "devşirme usulü" uygulanmaya
başladı. Kapıkulu Ocağı'na alınacak
kişiler, Türk ailelerin yanında Türk-lslâm kültürüne göre
yetiştirilirdi. Bu gelişmelerden sonra Acemi Oğlanlar Oca-ğı'nda
eğitilen devşirmeler, Kapıkulu ocaklarına ve Enderun'a gönderilirdi.
XVII. yüzyıl sonlarına kadar Osmanlı Devleti'nde başlıca tophane,
kılıçhane, cambazhane ve kumbarahane gibi kurumlarda askeri eğitim ve
öğretim veriliyordu.
EĞiTiM VE ÖĞRETİMDE GELiŞMELER YENİLİKLER
Eğitim ve öğretim XIX. yüzyılda Osmanlı eğitim kurumlarını dört bölümde inceleyebiliriz:
/. Eskiden beri devam eden medreseler. Buralarda programlar dünyadaki ilmi ve teknolojik gelişmelerden habersiz bir şekilde devam ediyordu.
2. XVIII. yüzyılda kurulmaya başlayan önce askeri ve XIX. yüzyılda kurulan yeni tarz sivil okullar
3. Azınlık ve yabancı okulları
4. Osmanlı vatandaşlarının açtığı okullar Islahat
Fermanı eğitim alanında yenileşmede önemli bir dönüm noktası oldu.
1857'de Maârif-i Umûmiye Nezareti (Genel Eğitim Bakanlığı) kurularak
Milli Eğitim Bakanlığı'nın temeli atıldı. Bu gelişmeden sonra ilk defa Eğitim Bakanı kabineye girdi. 1861'de Nizam-nâme çıkarılarak Harbiye, Bahriye ve Tıbbiye dışındaki okullar Maârif-i Umûmîye Nezâreti'ne bağlandı. Böylece askeri ve sivil okullar birbirinden ayrıldı.
a. Askerî Kurumlar
1845'te Harp Okulu'na öğrenci yetiştirmek için Askerî Liseler açıldı. Günümüze kadar devam eden istanbul'da Kuleli, Bur-sa'da Işıklar ve izmir'de Maltepe Askeri Liseleri bu dönemde kuruldu. 1849'da Harbiye Mektebi'nde Veteriner bölümü açıldı. 1875'te Askeri Ortaokullar açıldı. Ayrıca ord'jnun kurmay subay ihtiyacını karşılamak için kurmaylık bölümü açıldı (1845).
b. Sivil Kurumlar
II. Mahmut tarafından zorunlu hale getirilen ilköğretim istanbul dışında uygulanamadı, ilköğretim Sıbyan Mektebi (Anaokulu), iptidaiye (ilkokul) ve Rüşdiye (Ortaokul) şeklinde üç kademeli düşünüldü. 1861'de istanbul'da ilk Kız Rüşdiyesi açıldı. Bu tarihe kadar kızların yaygın olarak okula gitmedikleri görülmektedir. 1867 den sonra bu okullara Müslüman öğrencilerin yanında Hrisliyan öğrencilerde alındı. Rüşdiye'yi bitirenlerin gittiği idadiler 1872'de kuruldu.
idadilerin
üstünde eğitim verecek Sultaniler ilk kez 1868'de Galatasaray
Sultani'si adıyla açıldı. Bu okulun yönetimi ve programı
Fransızlara verildi. Rüşdiyeler ile Darülfün'un (Üniversite) arasında
eğitim vermek üzere 1849'da DarülmaarifOkulu açıldı. Bu okul devlet
memuru da yetiştirecekti. 1876'da Darül mualli-mat (Kız Öğretmen Okulu) açıldı. 1873'te yetim Müslüman çocukların eğitimi için Darüşşafaka, 1850'de Encümen-i Daniş (ilimler Akademisi) açıldı.
c. Meslekî Kurumlar
1874'te Sultani Mektebi'nde bir sınıf ayrılarak Hukuk Mektebi açıldı. 1860'da Ticaret Okulu açılmak istendi. Ancak başarılı olu-namadı. Tarım alanında ilk okul Ameli/ Ziraat Mektebi oldu (1847). Orman Mektebi (1870) ve Bursa'da Koza Okulu açıldı. Tanzimat
döneminde önem kazanan Telgrafçılık Okulu açıldı. Mithat Paşa'nın
girişimleriyle Niş ve Rusçuk'ta yetim çocuklara sanat öğretmek için
Islahhaneler açıldı, ilk Sivil Tıp Okulu 1866'da, Eczacı Okulu 1867'de açıldı.
Heybeüada'da Kaptanlık Okulu açıldı (1870). Mithat Paşa'nın çalışmalarıyla Sanayi Mektebi kuruldu (1868). Ayrıca Kız Sanayi Mektebi de kuruldu.
d. Azınlık ve Yabancı Okulları
Azınlıklara kültür, eğitim ve inanç özgürlüğü tanıyan Osmanlı Devleti, okul açma izni de verdi. Azınlık okulları, Patrikhaneler ve Hahamhaneler aracılığıyla yönetildi. Bu okullarda bağlı bulunduğu
kilisenin papazı veya havranın hahamı ders veriyordu. Bağımsız ilk
Ermeni Okulu 1790'da Kumkapı'da açıldı. 1824'ten sonra Ermeni
Patrikhanesi'nin emriyle Ermeniler Anadolu'nun en küçük yerleşim
birimlerine kadar okullar açtılar. Yahudi Cemaati'ne ait havraların
dışında ilk modern okul 1854'te istanbul'da Musevi Asri Mektebi adıyla
açıldı. 1875'ten sonra Alyans Israilit'in gayretleriyle birçok okul açıldı.
Kapitülasyonlardan
faydalanarak Osmanlı ülkesinde okul açma imtiyazını elde eden yabancı
ülke misyonerleri akın akın topraklarımıza gelerek çalışmalara
başladılar. Önceleri dini nitelik taşıyan
kiliselere bağlı olarak kurulan okulların yanında Elçilik Okulları da
açıldı. Bu okullar zamanla amacından saparak yabancı devlet okulları
haline geldi ve Osmanlı Devleti aleyhine çalışmaya başladılar. Katoliklerin koruyucusu olan Fransa ülkemizde ilk okulu 1583'te açtı (Saint Benoit). Bu okul Osmanlı topraklarında açılan ilk yabancı okuldur.
ingilizler, Suriye ve Lübnan'da okullar açtı. Değişik yerlerde açılan
ingiliz okullarından Nişantaşı'nda ingiliz Erkek Lisesi (1905),
Beyoğlu'nda açılan ingiliz Kız Ortaokulu (1857) Türkiye Cumhu-riyeti'ne devredilmiştir.
Amerika Birleşik Devletleri, 1830'da Osmanlı Devleti'yle yaptığı antlaşmayla en ayrıcalıklı yabancı devlet haline geldi. Ermenilerle işbirliği yapmayı kendisi için daha uygun gören ABD, Ermenileri kullanarak Anadolu'da etkinlik kazanmak için birçok okul açtırdı. 1863'te Robert Koleji açıldı. Bu okul Türk eğitimi için modern
bir örnek teşkil etti. ABD, Osmanlı topraklarında sayı itibariyle
şaşırtıcı miktarda okul açmıştır. 1904 itibariyle 465 Amerikan okulunda 22.867 öğrenci bulunuyordu.
italya kendi soydaşları için 1861'de istanbul'da ve 1863'te Hatay'da okul açtı. Osmanlı ülkesinde yaşayan Alman azınlıklar Avusturya eğitim kurumlarından faydalandı. Ancak 1871'de birliğini sağladıktan sonra kendi kültürünü yaymak için Almanlar da okullaraçtı.
e.Darulfunun(Üniversite)1862’de
burada halka açık dersler verilmeye başlandı.1870’te Darulfunun
İstanbul’da resmen açıldı.Ancak Darulfünun 1871’de kapatıldı ve tekrar
1900’de açıldı.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder